'Đèn mỡ của người cá' trong lăng Tần Thủy Hoàng được cho là có thể cháy suốt hàng ngàn năm mà không tắt.
Từ hàng nghìn năm trước, con người đã bị mê hoặc bởi ánh sáng, nó không chỉ là thứ soi sáng bóng tối mà còn là biểu tượng của sự sống, trí tuệ và vĩnh hằng. Trong truyền thuyết bao quanh lăng mộ Tần Thủy Hoàng, một trong những bí ẩn hấp dẫn nhất chính là "đèn mỡ nàng tiên cá", đây là loại đèn được cho là có thể cháy suốt hàng ngàn năm không tắt.
Câu chuyện tưởng như bước ra từ cổ tích này đã khiến không ít người hoài nghi, nhưng cũng mở ra một cánh cửa kỳ thú đến với thế giới của những sáng tạo kỹ thuật cổ đại, nơi ranh giới giữa khoa học và truyền thuyết trở nên mờ nhòa.
Lăng mộ Tần Thủy Hoàng, nơi an nghỉ của vị hoàng đế đầu tiên thống nhất Trung Hoa, từ lâu đã nổi tiếng bởi đội quân đất nung kỳ vĩ. Nhưng đằng sau những bức tượng chiến binh im lặng ấy, ẩn sâu dưới lòng đất, là một bí mật kỳ lạ hơn nhiều: những ngọn đèn được cho là cháy sáng suốt cả thiên niên kỷ.
Theo "Sử ký" của Tư Mã Thiên, trong lăng mộ từng có những cây đèn dầu sử dụng một chất gọi là "mỡ nàng tiên cá" để duy trì sự cháy và nó có thể cháy suốt thời gian dài không tắt. Chỉ một câu hồ ấy thôi cũng đã thắp lên trí tò mò của không biết bao thế hệ học giả và nhà khảo cổ.
Nhưng "mỡ nàng tiên cá" thực chất là gì? Câu hỏi ấy vẫn chưa có lời giải chắc chắn. Có người cho rằng nó là một cách nói ẩn dụ về chất béo đặc biệt lấy từ sinh vật thần thoại - người cá.
Nhưng cũng có nhiều học giả hiện đại đưa ra giả thuyết hợp lý hơn: rất có thể đó chính là một dạng dầu cá voi, đặc biệt là dầu chiết xuất từ bộ não cá voi, một vật liệu có năng suất cháy cao đã từng được sử dụng phổ biến ở phương Tây trong thế kỷ 18-19.
Theo các nghiên cứu khoa học, dầu não cá voi có thể cháy liên tục với tốc độ 7,78 gam mỗi giờ, và một mét khối dầu có thể duy trì ngọn lửa trong khoảng 5.000 ngày. Con số này, dù chưa đạt đến mức "ngàn năm" nhưng cũng đủ để giải thích phần nào về độ bền của những chiếc đèn trong huyền thoại.
Tuy nhiên, nếu chỉ xét về vật liệu thì vẫn chưa đủ để lý giải hiện tượng "cháy mãi không tắt". Một trong những vấn đề then chốt là: làm sao để một ngọn lửa tồn tại hàng ngàn năm trong một môi trường hoàn toàn kín như lăng mộ ngầm của lăng Tần Thủy Hoàng?
Lửa, dù kỳ diệu đến đâu, vẫn cần oxy để duy trì. Trong một không gian kín và tách biệt với thế giới bên ngoài suốt hàng nghìn năm, lượng oxy chắc chắn sẽ dần cạn kiệt, và theo nguyên lý vật lý cơ bản, ngọn lửa sẽ sớm tắt.
Một giả thuyết khác được các nhà nghiên cứu đưa ra là hiện tượng "cháy mãi mãi" thực chất chỉ là một ảo giác. Đó là nhờ vào cách thiết kế đặc biệt của bấc nến và các chất phụ gia đi kèm.
Nếu thêm một lượng nhỏ chất làm chậm cháy như phốt pho trắng hoặc các loại phốt phát vào bấc, khi lăng mộ được mở ra và không khí tràn vào, các hóa chất này sẽ phản ứng nhanh với oxy, tạo ra hiện tượng bắt lửa lập tức.
Từ đó, người chứng kiến có thể tưởng rằng ngọn đèn đã cháy sáng không ngừng suốt nhiều thế kỷ qua, trong khi thực chất, nó chỉ vừa bùng lên nhờ vào phản ứng hóa học với môi trường mới.
Dù lời giải thích này nghe hợp lý, nhưng vẫn còn nhiều điểm mờ cần được làm sáng tỏ. Việc thiếu bằng chứng khảo cổ rõ ràng, cùng với các tài liệu lịch sử mơ hồ và mang màu sắc truyền thuyết, khiến "đèn mỡ của người cá" vẫn mãi là một dấu hỏi chưa có lời đáp hoàn chỉnh.
Thậm chí, nếu áp dụng định luật bảo toàn năng lượng, một trong những nguyên lý cơ bản nhất của vật lý hiện đại thì việc duy trì ánh sáng liên tục trong một nghìn năm mà không có nguồn cung năng lượng hay oxy bổ sung là điều không thể xảy ra.
Do đó, cách gọi "ngàn năm không tắt" có thể chỉ là một cách nói khoa trương, tượng trưng cho sự vĩnh hằng trong tư tưởng hơn là một thực tế vật lý.
Tuy nhiên, điều đó không làm giảm đi giá trị biểu tượng và văn hóa của truyền thuyết này. "Đèn mỡ của người cá" dù là thật hay chỉ là huyền thoại thì nó vẫn là minh chứng cho trí tưởng tượng phong phú và trình độ kỹ thuật đáng kinh ngạc của người xưa.
Từ việc lựa chọn nguyên liệu có khả năng cháy bền, thiết kế bấc với khả năng bắt lửa lại trong điều kiện khắc nghiệt, đến việc xây dựng một không gian ngầm có thể bảo quản vật liệu trong thời gian dài, tất cả đều thể hiện một trình độ khoa học vật liệu và tư duy hệ thống mà ngay cả thế giới hiện đại cũng phải nể phục.
Trong thời đại ngày nay, khi ánh sáng có thể được bật chỉ bằng một cái chạm tay, câu chuyện về "đèn mỡ của người cá" vẫn khiến chúng ta sửng sốt bởi khát vọng mãnh liệt của con người cổ đại: chinh phục bóng tối, nắm giữ ánh sáng, và lưu giữ sự sống ngay cả trong cái chết.
Dù khoa học hiện đại có thể bóc tách phần nào bí ẩn ấy, thì ánh sáng huyền thoại của "đèn mỡ của người cá" vẫn tiếp tục thắp lên ngọn lửa tò mò, ngưỡng mộ và khám phá trong trái tim của nhiều người.
