Trong bối cảnh AI tạo sinh ngày càng dễ tiếp cận, các chuyên gia và phụ huynh cần quan tâm nhiều hơn về tác động của chatbot AI lên tâm lý trẻ em.
Trẻ em và thanh thiếu niên ngày càng dành nhiều thời gian sử dụng Internet. Trên toàn cầu, thống kê cho thấy thanh thiếu niên dành khoảng 7,5 tiếng mỗi ngày trước màn hình, gần 50% trẻ lên mạng liên tục trong ngày. Tại Việt Nam, 89% trẻ em và thanh thiếu niên sử dụng Internet với thời gian trung bình 5-7 tiếng/ngày.
Ngoài các mạng xã hội như YouTube, Instagram hay TikTok, nhiều xu hướng mới xuất hiện nhờ sự phát triển của AI. Thanh thiếu niên sử dụng ChatGPT để làm bài tập, chơi đùa hoặc giải quyết những vấn đề trong cuộc sống.
Những ứng dụng “bạn đồng hành” AI cũng là xu hướng mới. Các nền tảng như Replika hoặc Character.ai được quảng cáo như người bạn vui tươi, thông minh đồng hành cùng thanh thiếu niên. Các nhu cầu lãng mạn, tình dục cũng được đáp ứng bởi một số app như CrushOn.AI hay DreamGF (chatbot đóng vai bạn gái AI).
“Giống như mạng xã hội, những cách sử dụng AI mới đặt ra câu hỏi lớn cho bậc cha mẹ về khả năng kiểm soát nội dung mà con có thể truy cập”, TS Gordon Ingram, nhà tâm lý học phát triển và giảng viên cấp cao tại RMIT Việt Nam, cho biết.
Liên hệ giữa AI và nhận thức xã hội
Nhận thức xã hội (khả năng nhận thức, xử lý và phản ứng với các kích thích xã hội liên quan đến người khác) là kỹ năng quan trọng mà trẻ em cần trau dồi.ThS Vũ Bích Phượng, giảng viên RMIT, nhà tâm lý học lâm sàng trẻ em và vị thành niên, cho rằng kỹ năng này được xây dựng thông qua các tương tác trong thế giới thực và qua việc làm mẫu xã hội, khi trẻ em học cách diễn giải biểu cảm khuôn mặt, tiếp nhận quan điểm của người khác, giải quyết xung đột và điều chỉnh cảm xúc.
Trẻ nhỏ có thể gán cho chatbot những đặc điểm giống người, coi chúng là đối tượng có tri giác hoặc nhận thức cảm xúc. Theo ThS Phượng, điều này có thể dẫn đến các tương tác xã hội một chiều, trong đó trẻ em hình thành mối liên kết cảm xúc đơn phương với AI, tương tự các nhân vật hoạt hình hoặc người nổi tiếng.
“Tuy nhiên, các chatbot AI biết phản hồi và tương tác có ý nghĩa với người dùng. Điều này làm dấy lên lo ngại liệu những tương tác này có thể thay thế tương tác thật sự với bạn bè trong quá trình phát triển xã hội của trẻ em hay không”, ThS Phượng cho biết.
Một số nghiên cứu cho thấy trẻ em và thanh thiếu niên chủ yếu sử dụng AI trong học tập. Tuy nhiên, chưa thể khẳng định tương tác với AI có thể mang đến lợi ích trong việc phát triển sự đồng cảm, giải quyết xung đột và chấp nhận rủi ro trong các tình huống xã hội hay không.
TS Ingram cho rằng tương tác với AI có thể trở nên “quá an toàn” nếu AI nói chuyện với con trẻ bằng giọng điệu “quá lịch sự” theo mặc định, bởi nó có thể tạo ra kỳ vọng không thực tế về các mối quan hệ xã hội trong đời thực.
Đồng quan điểm, ThS Phượng cho rằng khi trẻ không được tương tác với bạn bè cùng trang lứa trong các tình huống thực tế, sức chịu đựng của chúng có thể kém hơn khi đối mặt sự khó chịu.
“Với sự bùng nổ của tương tác xã hội một chiều giữa trẻ em và các công cụ AI, đây là chủ đề cấp bách cần được nghiên cứu thêm”, ThS Phượng nhấn mạnh.
Nên giới hạn độ tuổi sử dụng AI?
Các nền tảng mạng xã hội như Facebook, TikTok đã cấm người dùng dưới 13 tuổi tạo tài khoản. Gần đây, luật pháp Australia tăng độ tuổi tối thiểu lên 16. Những quốc gia khác như New Zealand có thể sớm áp dụng quy định tương tự.Trong khi đó, các nền tảng AI tạo sinh chưa áp dụng điều này. Những mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) và chatbot có thể truy cập dễ dàng mà không cần xác minh độ tuổi một cách nghiêm túc.
Theo ThS Phượng, cần áp dụng giới hạn độ tuổi tương tự khi dùng AI, thậm chí nghiêm ngặt hơn bởi chatbot AI mô phỏng các cuộc trò chuyện qua lại, có thể ảnh hưởng sâu sắc hơn đến tâm lý những trẻ dễ bị thao túng.
“Nếu không có quy định, trẻ em có thể hiểu lầm rằng mọi phản hồi của AI phù hợp về mặt đạo đức hoặc xã hội”, đại diện RMIT Việt Nam nhấn mạnh.
Bên cạnh đó, trong khi các nền tảng như YouTube hoặc Facebook cho phép báo cáo nội dung không phù hợp một cách dễ dàng, cơ chế báo cáo của nhiều nền tảng AI tạo sinh chưa minh bạch với trẻ em và phụ huynh.
“Các nền tảng AI cần có cơ chế báo cáo dễ nhận diện và tiếp cận hơn. Giới học thuật có thể hỗ trợ bằng các nghiên cứu phân tích mối quan tâm của người dùng về việc sử dụng AI, cũng như hiểu biết của họ về việc cần làm khi thấy điều đáng lo ngại”, TS Ingram gợi ý.
Phụ huynh, nhà trường cần làm gì?
Để đảm bảo AI hỗ trợ thay vì cản trở phát triển xã hội của trẻ em, ThS Phượng khuyến nghị phụ huynh giám sát, tương tác với con mình trong và sau khi trẻ dùng các mô hình ngôn ngữ lớn/chatbot.“Làm như vậy có thể giúp phụ huynh hiểu được nhận thức của con về nội dung tạo bởi AI, cung cấp hỗ trợ đầy đủ và kịp thời, đồng thời đảm bảo con vẫn có tương tác với người song song với AI, qua đó tạo suy nghĩ phản biện về nội dung nhận từ AI”, ThS Phượng cho biết.
Đối với giáo viên, TS Ingram khuyến nghị ưu tiên các hoạt động thảo luận nhóm, chơi theo nhóm và giải quyết vấn đề hợp tác trong lớp học. AI tạo sinh có thể sử dụng từ bậc trung học cơ sở và chỉ trong bối cảnh làm việc nhóm.
Tiếp theo, nhà hoạch định chính sách có thể yêu cầu các nền tảng AI thiết kế ứng dụng phù hợp lứa tuổi, xác minh độ tuổi và cho phép cài đặt chế độ kiểm duyệt nội dung, đảm bảo an toàn cho trẻ em. Cơ chế báo cáo nội dung độc hại cần có sẵn và dễ truy cập.
Ngoài ra, nên có các hỗ trợ và tài trợ nghiên cứu để tập hợp các nhóm đa ngành, bao gồm nhà tâm lý học và chuyên gia kỹ thuật, cùng tiến hành các nghiên cứu để đánh giá tác động của AI tới sự phát triển của trẻ. Những nghiên cứu này có thể cần thiết để xây dựng hướng dẫn quốc gia về việc sử dụng AI có đạo đức trong trường học và gia đình.
“Khi AI trở thành một phần trong đời sống thường nhật của trẻ em ở Việt Nam và toàn thế giới, chúng ta phải hành động thận trọng.
Trí tuệ nhân tạo có thể là công cụ hỗ trợ học tập hữu ích, nhưng không thể thay thế trí thông minh tự nhiên và phong phú của con người, yếu tố giúp chúng ta sống trong thế giới cảm xúc của các mối quan hệ giữa con người với nhau”, TS Ingram nói.
